Τί είναι η τύχη: Θρησκεία, Φιλοσοφία, Ψυχολογία και Καζίνο

Είναι Σάββατο βράδυ. Είστε με την παρέα σας στο καζίνο ή στο Ίντερνετ σε κάποιο από τα κορυφαία ζωντανά καζίνο της Ελλάδας. Παρακολουθείτε το τραπέζι της Ρουλέτας. Παράλληλα, έχετε το προνόμιο να δείτε την μπίλια να προσγειώνεται 8 φορές συνεχόμενες σε μαύρο χρώμα! Αποφασίζετε να ποντάρετε ένα σεβαστό ποσό στο κόκκινο. Άλλωστε νιώθετε την τύχη με το μέρος σας, τί μπορεί να πάει στραβά; Ο κρουπιέρης πετάει την μπίλια και μετά από ελάχιστα δευτερόλεπτα αυτή προσγειώνεται! Στο μαύρο. “Γκαντεμιά” φωνάζετε και αποχωρείτε άδοξα.

Δευτέρα, νωρίς το πρωί. Νωρίς μόνο για εσάς καθώς οι υπόλοιποι είναι ήδη στον δρόμο. Ντύνεστε άτσαλα για να προλάβετε, μπαίνετε στο αυτοκίνητο και ξεκινάτε. Ο χρόνος πιέζει και αποφασίζετε να γίνεται λίγο πιο χουβραρντάς με το γκάζι. Να όμως που ακριβώς εκείνη τη μέρα, εκείνη τη στιγμή αποφάσισε μπροστά σας να βρεθεί ένας “χαλαρός” οδηγός που κινείται εκνευριστικά αργά και δεν καταλαβαίνει ούτε από κόρνες ούτε από παρακάλια. Πάλι άτυχος; 

Τί είναι η τύχη;

Τί είναι η τύχη; Ποια η σχέση της με το απρόβλεπτο; Πόσο κοντά είναι με την έννοια της μοίρας; Μήπως τελικά απλά σας έλλειπε η γνώση ότι η πιθανότητα μαύρο/κόκκινο είναι πάντα 50% και δεν επηρεάζεται από το ιστορικό; Και μήπως σας έλλειπε και η προνοητικότητα να ξεκινήσετε νωρίτερα για την δουλειά; Από την άλλη όμως, πώς να μην θεωρείται τυχερός κάποιος που γεννήθηκε με τον βιολογικό προκαθορισμό να φτάσει τα 2 μέτρα και 15 εκατοστά και, μοιραία, να βγάλει μερικά εκατομμύρια ως επαγγελματίας μπασκετμπολίστας, βασιζόμενος σε ένα χαρακτηριστικό (το ύψος του) που δεν επέλεξε ο ίδιος;

Πώς αντιδράτε εσείς στο θέμα “τύχη”; Πότε επικαλείστε την τύχη ή την ατυχία σας; (γράψτε μας στα σχόλια στο τέλος του κειμένου!). Αν θεωρήσετε ότι σταθήκατε τυχεροί σε κάτι, τότε προχωράτε με αυτοπεποίθηση ακόμα πιο τολμηρά ή υποχωρείτε αντιμετωπίζοντας την τύχη σας ως ένα άκρο που μοιραία θα γυρίσει στο άλλο άκρο (ατυχία) ώστε να επαληθευθεί ο μέσος όρος; 

Η τύχη κατά την αρχαιότητα

Από πότε και ποιους ξεκινάει η έννοια της τύχης; Η αλήθεια είναι ότι κανείς δεν έχει την αποκλειστικότητα. Από τις εποχές του ανιμισμού κιόλας, η ανθρωπότητα έκανε ότι μπορούσε για να εξευμενίσει όλα τα στοιχεία της φύσης που μπορούσαν να την καταστρέψουν χωρίς η ίδια να καταλαβαίνει με ποιους μηχανισμούς γινόταν αυτό.

Μεταξύ όλων των αρχαίων πολιτισμών, οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ίσως οι πρώτοι που διαχώρισαν συστηματικά δύο διαφορετικές έννοιες που σήμερα πολλές φορές συγχέονται: την τύχη (ως τυφλή τυχαιότητα) και τη μοίρα (που περισσότερο μοιάζει με το πεπρωμένο). Η Τύχη εκπροσωπούσε το στοιχείο του απρόβλεπτου, του τυχαίου, του ευμετάβλητου. Ήταν αθεότητα που συχνά απεικονιζόταν με δεμένα μάτια, τροχό ή κέρας αφθονίας, για να τονιστεί ότι ευνοούσε ανθρώπους χωρίς κριτήριο ή δικαιοσύνη.

Αντίθετα, οι Μοῖρες (Κλωθώ, Λάχεσις και Άτροπος) ήταν τρεις θεότητες που καθόριζαν το μοιραίο, δηλαδή την αναπόφευκτη ροή της ζωής κάθε ανθρώπου: τη γέννηση, τη διάρκεια και τον θάνατο. Το νήμα της ζωής ήταν το σύμβολο του πεπρωμένου, και ούτε οι ίδιοι οι θεοί δεν μπορούσαν να το αλλάξουν.

Η διάκριση αυτή δείχνει την πνευματική ωριμότητα των Ελλήνων, οι οποίοι αναγνώριζαν ότι η ανθρώπινη ύπαρξη επηρεάζεται τόσο από προκαθορισμένες δομές (μοίρα) όσο και από στοιχεία αβεβαιότητας και τυχαιότητας (τύχη). Εδώ βλέπουμε για πρώτη φορά οτι ο καθένας μας έχει ένα “μέγιστο”, ένα ταβάνι (πεπρωμένο) που παρά τα πάνω και τα κάτω των καιρών (τύχη) μπορεί με τις πράξεις του να το φτάσει. Μην ξεχνάμε άλλωστε το ρητό “συν Αθηνά και χείρα κίνει”. 

Η τύχη για την θρησκεία

Αργότερα ήρθαν οι επικρατούσες σήμερα θρησκείες (ειδικά οι Αβρααμικές) και έφεραν πιο δυνατά την τύχη ως μάλλον Θεϊκή παρέμβαση που ερχότανε με πλάνο και ο άνθρωπος μπορούσε με τις πράξεις του να νιώσει συμβατός με αυτό παρά με κάτι που μπορούσαμε να αλλάξουμε.

Χριστιανισμός

Στον Χριστιανισμό βλέπουμε την Θεία Πρόνοια έναντι της τύχης: Στη χριστιανική θεολογία, η ιδέα της τυφλής τύχης γενικά υποβαθμίζεται υπέρ της θείας πρόνοιας. Η Βίβλος συχνά υποδηλώνει ότι τίποτα δεν είναι πραγματικά τυχαίο στη δημιουργία του Θεού.

Πολλοί χριστιανοί πιστεύουν ότι το να λέμε ότι κάποιος είναι «τυχερός» είναι λανθασμένη έκφραση - αντίθετα, κάποιος είναι ευλογημένος ή βιώνει την εύνοια του Θεού. Οι χριστιανικές διδασκαλίες τονίζουν ότι ο Θεός είναι κυρίαρχος και έχει τον έλεγχο όλων των γεγονότων, μικρών ή μεγάλων. Το να βασίζεται κανείς στην τύχη ή σε δεισιδαιμονίες (όπως γούρια ή οιωνούς) μπορεί να θεωρηθεί ακόμη και ως έλλειψη πίστης, αν όχι ως ευθεία ειδωλολατρία. Αντίθετα, οι πιστοί ενθαρρύνονται να εμπιστεύονται το σχέδιο του Θεού.

Ισλάμ

Στο Ισλάμ, η έννοια της τύχης είναι εξίσου συνδεδεμένη με την ελεύθερη βούληση με έναν τρόπο που από την μία δείχνει να την αναιρεί ωστόσο παραδόξως δείχνει να ευνοείται (η τύχη) από τις ορθές πράξεις του πιστού που βέβαια είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης! Οτιδήποτε συμβαίνει θεωρείται αποτέλεσμα του θελήματος του Αλλάχ (Qadar), του Θείου Προορισμού. Δεν υπάρχει «τυχαίο» γεγονός· όλα είναι προκαθορισμένα από τον Θεό με βάση τη σοφία Του. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι απαλλαγμένος από ευθύνη. Αντίθετα, το Ισλάμ τονίζει την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, η οποία συνυπάρχει με τον θεϊκό σχεδιασμό σε ένα μυστήριο που μόνο ο Αλλάχ κατανοεί πλήρως.

Η λέξη "τύχη" (ḥaẓẓ στα αραβικά) μπορεί να χρησιμοποιείται στην καθημερινότητα, αλλά δεν υποδηλώνει έναν ανεξάρτητο ή τυφλό παράγοντα. Ο πιστός που βιώνει κάτι θετικό, δεν το αποδίδει στην τύχη, αλλά στη χάρη και ευλογία του Αλλάχ. Αντίστοιχα, οι δοκιμασίες δεν θεωρούνται «ατυχία», αλλά μέσο πνευματικής ενδυνάμωσης ή δοκιμής πίστης.

Εδώ αξίζει να δούμε μία βασική διαφορά στον τρόπο που η ελεύθερη βούληση εξυφαίνεται με την μοίρα ανάμεσα στις Παγανιστικές και τις μοντέρνες θρησκείες (κυρίως μονοθεϊστικές). Η μεγάλη διαφορά έρχεται με το φαινόμενο της ηθικής. Ενώ δηλαδή στις αρχαίες κοινωνίες μπορούσε κάποιος να παρακαλέσει τον Θεό για “τύχη” μέσα από άλογες προσπάθειες (θυσίες, προσευχές, δώρα στο Θείο), στις μετέπειτα κοινωνίες ο εξευμενισμός του Θείου προκύπτει μέσα από τις “ορθές”, ηθικές πράξεις και αυτό είναι μία κοινωνική επανάσταση.

Βουδισμός

Για τον Βουδισμό έχει να κάνει με τις έννοιες Κάρμα και αναγέννηση: η βουδιστική άποψη ότι όλα τα όντα υπόκεινται σε αναγέννηση και ότι οι πράξεις (κάρμα) έχουν συνέπειες που επηρεάζουν τις μελλοντικές ζωές. Η αντίληψη αυτή υπονοεί ότι αυτό που μπορεί να φαίνεται ως «τύχη» μπορεί να είναι αποτέλεσμα προηγούμενων πράξεων.

Στη βουδιστική παράδοση, δεν υπάρχει μόνιμο ‘εγώ’ που κατέχει ή προσελκύει την τύχη. Η ‘τύχη’ εμφανίζεται μόνο ως η άγνοια της αιτιότητας. Όπως ένας σπόρος που φυτεύτηκε χρόνια πριν καρποφορεί σήμερα, έτσι και οι πράξεις ενός όντος επηρεάζουν φαινομενικά ‘τυχαία’ γεγονότα. Ο στοχασμός πάνω στην ανατομία των αιτίων (nidāna) μπορεί να διαλύσει την ψευδαίσθηση της τύχης και να μας αποκαλύψει το μαθηματικό βάθος της ύπαρξης.

Αυτό σημαίνει ότι τα γεγονότα δεν είναι τυχαία, αλλά είναι αποτέλεσμα αλληλένδετων αιτιών. Αυτή η προοπτική μπορεί να εξηγήσει τα φαινομενικά «τυχερά» ή «άτυχα» γεγονότα ως αποτέλεσμα αυτών των συνθηκών. Αυτό το μοτίβο θυμίζει κάπως την θεωρία του χάους όπου συμβολίζεται με το παράδειγμα μίας πεταλούδας που κουνάει τα φτερά της και θέτει σε κίνηση μία αλυσίδα γεγονότων που προκαλούν έναν τυφώνα χιλιάδες μίλια μακριά. Εδώ δηλαδή βλέπουμε την τύχη και πάλι ως αποτέλεσμα έλλειψης γνώσης ή ικανότητας να προβλεφθεί κάτι το οποίο όμως έχει λόγο ύπαρξης δεν είναι εντελώς ανεξήγητο. Απλώς εμείς δεν μπορούμε να το εξηγήσουμε.

Ινδουισμός

Στην Μπαγκαβάτ Γκιτά (Ινδουισμός) βλέπουμε, παράλληλα με το κάρμα, την έννοια “Dharma” που υποδεικνύει οτι υπάρχει ένας σωστός τρόπος να ζεις και αυτός κάθε φορά θα σε βοηθήσει να εκπληρώσεις το πεπρωμένο σου. Αποτελέσματα δηλαδή που θα μπορούσε κάποιος να θεωρήσει τυχαία, είναι επειδή κάποιος έκανε αυτό που έπρεπε ώστε να επέλθουν και να εκπληρώσουν ένα πεπρωμένο.

Εδώ μπορούμε να επανέλθουμε στο παράδειγμα του μπασκετμπολίστα. Μπορεί να γεννήθηκε “καταδικασμένος” να γίνει 2.15 αλλά δίχως πολλές ώρες προπόνησης δεν θα κατάφερνε να φτάσει στην κορυφή.

Βλέπουμε δηλαδή ότι οι επικρατούσες θρησκείες δρουν ως ένα μέσο στάδιο ανάμεσα στην τυφλή τυχαιότητα και την ατομική ευθύνη των μοντέρνων κοινωνιών. Και είναι λογικό αφού ο άνθρωπος, καθώς συσσώρευε γνώση, άρχισε να κατανοεί ότι το τυφλά τυχαίο δεν είναι όσο συχνό νόμιζε και έδωσε στην τύχη μία πιο ντετερμινιστική μορφή μεν, ωστόσο συνέχιζε να θεωρεί ότι είναι θέμα του Θεού. Η διαφορά πλέον ήταν ότι ναι μεν ο Θεός την καθορίζει, ωστόσο εσύ με τις πράξεις σου μπορείς να βοηθήσεις.

Η τύχη στις μοντέρνες κοινωνίες

Ωστόσο σήμερα τα πράγματα τα έχει αναλάβει η επιστήμη που ως παράδειγμα σκέψης αναλύει κάθε έκφανση του πραγματικού με σκοπό να εξηγήσει την αρχή και την διαδικασία του. Έτσι λοιπόν για τον σημερινό τρόπο σκέψης οι πιθανότητες είναι εκεί. Το μαύρο έχει 50% ευκαιρία να “βγει”, τα φρουτάκια έχουν συγκεκριμένες αποδόσεις καθορισμένες από τον προγραμματιστή. Όπως και αν θέλουμε εμείς να το μεταφράσουμε, τα μαθηματικά είναι εκεί, με ή χωρίς εμάς.

Φαίνεται πως η ανθρωπότητα οδεύει μία ατραπό χειραφέτησης από το τυφλά τυχαίο προς το ανθρώπινα καθορισμένο με διάμεσο σταθμό την Θεϊκή πρόνοια και την μοίρα. Εδώ έρχεται το παράδοξο της εντεινόμενης αύξησης στην δημοφιλία του τζόγου, ακόμα και σε εκκοσμικευμένες κοινωνίες (ιδίως σε αυτές μάλιστα!). Εδώ ίσως να κρύβεται το ακραίο συμπέρασμα ότι αυτή η αγάπη προς τον τζόγο δεν έχει να κάνει με την πίστη στην θεα Τύχη αλλά με ψυχοκοινωνικούς μηχανισμούς.

Έχουν γίνει πολλά ψυχολογικά πειράματα όπου επαγγελματίες όλων των ειδών μπορούσαν και λειτουργούσαν καλύτερα αν είχαν στην κατοχή τους το αγαπημένο τους “γούρι”. Η έννοια του τυχερού φυλαχτού πηγαίνει πολλές χιλιετίες πίσω στις πιο πρωτόγονες κοινωνίες κι όμως έχει επιβιώσει ακόμα και σήμερα ως ένας μηχανισμός που δίνει αυτοπεποίθηση.

Κάτι παρόμοιο βρήκε και ο ανθρωπολόγος Bronisław Malinowski όταν, στις αρχές του περασμένου αιώνα, παρατηρούσε κάποιες φυλές της Νέας Γουινέας να ψαρεύουν. Όταν ήταν κοντά στην ακτή βασίζονταν στην ικανότητά τους. Όταν όμως έπρεπε να βγουν στα ανοιχτά, τότε έκαναν πρώτα τελετές μαγείας.

Οι σημερινοί άνθρωποι στους οποίους έγιναν τα πειράματα έχουν εκτεθεί συστηματικά στα μεταμοντέρνα αφηγήματα του ορθολογισμού και συνεπώς δεν μπορεί κάποιος να τους αποδώσει πρωτόγονα χαρακτηριστικά. Το γεγονός όμως ότι τα γούρια δουλεύουν και γι' αυτούς αποδεικνύει ακριβώς την ανάγκη του ανθρώπου να πιστέψει σε κάτι υπερβατικό όχι απλά τότε αλλά και σήμερα που είναι ξεκάθαρο στα μάτια του ότι όλα είναι προβλέψιμα και ξεκάθαρα ως προς το τι πρέπει να κάνει για να κερδίσει.  

Ακριβώς γι αυτό παίζουμε στα Καζίνο. Για την μαγεία που ακόμα κι αν ξέρουμε ότι δεν υπάρχει, την θέλουμε στη ζωή μας! 

Συμπερασματικά

Η τύχη ως έννοια δεν είναι σταθερή ανά τους αιώνες. Μάλιστα είναι εργαλείο για κάθε λογής κοινωνική και πολιτική αντιπαράθεση αλλά κυρίως είναι ένα συστατικό των ενδότερων ψυχολογικών μας μηχανισμών αντιμετόπισης του άγχους και της δυστυχίας. Πιο πολύ από όλα είναι μάλλον μία παράμετρος, μία μεταβλητή που καθορίζει την απόσταση ανάμεσα στον στόχο και την επίτευξή του. Σημασία δεν έχει από που άρχισες και που κατέληξες αλλά η απόσταση που διένυσες και η τύχη είναι αυτό που θέτει όρια που δεν διάλεξες ο ίδιος στην πορεία από την αρχή μέχρι το τέλος.

Ο άνθρωπος προσπαθεί διαρκώς να εξηγήσει το ανεξήγητο και να δώσει νόημα στο απρόβλεπτο. Είτε ως πράξη Θεού, είτε ως αποτέλεσμα πράξεων, είτε ως καθαρή στατιστική, η τύχη παραμένει ένας τρόπος να ελπίζουμε, να φοβόμαστε και τελικά να συμφιλιωνόμαστε με την αβεβαιότητα της ζωής.